Johann Wolfgang von Goethe

In de beperking toont zich de meester

Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) is misschien wel de bekendste Duitse schrijver. Zijn leven is een van de best gedocumenteerde uit de literatuur. Goethe zag zichzelf ook als natuurwetenschapper: hij ontdekte bijvoorbeeld het tussenkaaksbeen en anticipeerde met zijn theorie daarover reeds op de evolutietheorie van Darwin, die zich mede door Goethes ontdekking liet inspireren. Een overzicht van zijn leven en enkele belangrijke werken.

Sturm und Drang

Johann Wolfgang von Goethe werd geboren in 1749. Zijn vader was een nuchter en rationalistisch mens, die zijn zoon met de nodige discipline opvoedde. Zijn moeder stimuleerde echter veel meer zijn creativiteit en fantasie, onder meer door de sprookjes die zij hem vertelde. In 1768 begint Goethe serieus met schrijven. Daarvoor had hij ook al geregeld zijn pen beproefd, maar vanaf dit jaar ontwikkelt hij zich serieus tot dichter en schrijver. Onder meer de filosoof Johann Gottfried Herder (1744-1803) stimuleert hem hierin. Het is de tijd van Sturm und Drang, en Goethe ontwikkelt zich al snel tot de voornaamste Duitse vertegenwoordig van deze romantische stroming. Hierin staan het gevoel en een sterke focus op de natuur centraal. Het lijden van de jonge Werther (1774) maakt Goethe in een klap door heel Europa beroemd. Het boek gaat over een teergevoelige jongeman die zelfmoord pleegt en is op zijn zachtst gezegd omstreden, door de vele jongelingen die het voorbeeld van Werther volgen. Voorbeelden van gedichten die Goethe in deze periode schrijft, zijn Wanderers Sturmlied en Prometheus. Een mooie selectie van Goethes pöezie is te vinden in De mooiste van Goethe. Veel van zijn gedichten zijn getoonzet, onder meer door Franz Schubert: denk aan het dramatische Erlkönig.

Weimar

In 1775 verhuist Goethe naar Weimar. Het zou de rest van zijn leven zijn thuisbasis vormen, los van enkele verblijven elders. Hier bouwt hij ook een bijzondere band op met Charlotte von Stein, een getrouwde vrouw die haar best doet de relatie platonisch te houden, maar zijn liefde beantwoord en een muze voor hem is. Ze geeft hem rust. Vanaf 1780 begint Goethe meer geïnteresseerd te raken in de natuurwetenschappen. Zo houdt hij zich intensief bezig met planten, mineralen, geologie en ontdekt hij door uitvoerige bestudering van menselijke schedels het tussenkaaksbeen. Het betekent voor hem het bewijs dat de natuur genetisch een eenheid vormt. darwin liet zich hierdoor later mede inspireren in zijn evolutietheorie.

Italië

Door verschillende omstandigheden –vooral de steeds moeizamer verlopende relatie met Von Stein, besluit Goethe enige tijd in Italië door te brengen. Hij verblijft daar tussen 1786 en 1788 en bloeit weer helemaal op. Het is een zeer belangrijke periode in zijn leven. Hij komt er onder meer tot de eerste beginselen van zijn Kleurenleer, die hij later nader zal uitwerken. Verder ontwikkelt hij zijn theorie over de zogenaamde oerplant, waarover hij in 1790 het Versuch die Metamorphose der Pflanzen zu erklären schreef. Ook voltooit hij Egmont (1787), een tragedie die een Nederlander tot hoofdfiguur heeft: de zestiende-eeuwse graaf van Egmond. Over zijn Italiaanse jaren schrijft Goethe later Reis naar Italië (1810).

Verdichting en waarheid

Over zijn leven tot zijn zesentwintigste schreef Goethe het autobiografische Verdichting en waarheid, waaraan hij tot twee jaar voor zijn dood nog heeft gewerkt. Kort samengevat duidt waarheid op het verloop van zijn biografische wederwaardigheden, en staat verdichting voor poëtische beschouwingen daarover. Het is een fascinerend boek, mede door de bijzondere vorm. Onmisbaar voor een goed begrip van Goethe’s jonge jaren.

Terug in Weimar trouwt hij al vrij snel met Christiane Vulpius, een eenvoudige, maar trouwe levensmetgezellin. Zij zou hem vijf kinderen schenken, waarvan helaas maar één langer leefde dan enkele dagen: August (1796-1830).

Faust

Vanaf 1794 ontwikkelt de aanvankelijk wat afstandelijke relatie tot Schiller zich tot een diepgravende en warme vriendschap. De twee grootheden van de Duitse literatuur wisselen gedachten uit en schrijven zelfs stukken samen, zoals de Xenia, disticha gericht tegen allerlei bekende letterkundigen van die dagen. Schiller had een belangrijke en positieve invloed op Goethe. Zo stimuleerde hij hem ertoe, het eerste deel van zijn toneelstuk Faust af te ronden (1808). Het wordt gezien als Goethe’s bekendste en belangrijkste werk. Het gaat om een man, Faust, die onderwerp wordt van een soort weddenschap tussen God en de duivel. God meent dat Faust een toonbeeld is van een goed mens, en dat hij niet van het rechte pad zal raken. De duivel meent anders en wil proberen Faust in zijn macht te krijgen. Hij probeert dat door Faust tot zinnelijke zaken te brengen, maar de pure liefde die Faust uiteindelijk vindt in de persoon van Gretchen, schopt de duivelse plannen danig in de war. En dus bedenkt de duivel nieuwe plannen, om Faust definitief voor zich te winnen.

Later voegde Goethe nog een tweede deel aan zijn Faust toe: een behoorlijk ingewikkeld en sterk filosofisch werk, dat een stuk minder toegankelijk is dan het eerste deel en de oerFaust¸ ofwel de eerste aanzetten (1772-1775) die Goethe gaf tot zijn grote werk, maar die tijdens zijn leven niet werden uitgegeven. Een goed geannoteerde editie vergemakkelijkt het lezen echter enorm en toont de volle rijkdom van dit meesterwerk, dat Goethe liet verzegelen om pas te worden geopend na zijn dood. En zo geschiedde: het verscheen eerst in 1833.

De latere jaren

De laatste jaren van zijn leven besteedde Goethe vooral aan schrijven en het ontvangen van bezoek. Hij was een beroemdheid, legendarisch haast, en bevriend met vele vooraanstaande kunstenaars en politici. Zo ontmoette hij Napoleon enkele malen. Wie een beeld wil krijgen van Goethe in Weimar, zal veel interessants vinden in de Gesprekken met Goethe, dat in Nederland onder meer is uitgegeven door De Arbeiderspers in de onvolprezen serie Privé-Domein. Het betreft hier de gesprekken die zijn secretaris Eckermann met hem voerde. Hierbij moet wel worden vermeld, dat het vaak interpretaties van Eckermann betreffen, en dat Eckermann zichzelf ontsteeg in het schrijven van dit meesterwerk. Het is dus goed om het perspectief in de gaten te houden.

Natuurlijke verwantschap

In 1809 publiceerde Goethe Natuurlijke verwantschap, een psychologische roman met een in onze ogen misschien wat ouderwets thema: het bedwingen van de oerdriften en verlangens naar een andere partner, terwijl men zelf getrouwd is. Goethe wilde aantonen dat de beteugeling van deze oerdriften noodzakelijk is om de maatschappij in stand te houden. Interessant hierbij is te weten, dat echtscheidingen zeer veel voorkwamen in zijn tijd. Zijn roman verzet zich hiertegen.

Wilhelm Meister

Wilhelm Meisters leerjaren (1795-1796) gaat over Wilhelm Meister, een man die toneelspeler wil worden, maar weinig talent in die richting heeft. Jaren later schreef Goethe nog een tweede deel, Wilhelm Meisters Wanderjahre (zwerfjaren, 1829). Dit is echter meer een raamvertelling en sluit niet echt erg aan op het eerste deel.

Betekenis Goethe

De erfenis van Goethe valt niet in enkele woorden samen te vatten. De man kende een ontzagelijke literaire productie: alleen al in de laatster periode van zijn leven schreef hij zestienduizend brieven, om maar eens een voorbeeld te noemen. Hij schreef klassieke werken als de Faust en Werther en talloze gedichten. Zijn werk vormt een pijler onder de westerse literatuur. Ook zijn natuurwetenschappelijke onderzoekingen en theorieën zijn interessant. Goethe had een enorme invloed op de literatuur na hem en verrijkte de Duitse taal enorm. Hij heeft, zelfs na bijna tweehonderd jaar, ook nog veel zeggingskracht. Zo is het thema van Faust vrijwel tijdloos en blijven zijn gedichten ontroeren. Daarnaast is het ontzettend boeiend zijn leven beter te leren kennen: hij zag het zelf als misschien wel zijn grootste kunstwerk.